گزارش دومین همایش بین المللی تفسیر اجتماعی قرآن در جهان اسلام

دومین همایش بین‌المللی تفسیر اجتماعی قرآن کریم در جهان اسلام مورخ 10 اسفند ماه 1401 به همت انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی در دانشکده الهیات دانشگاه تهران، تالار کتابخانه برگزار شد.
در بخش افتتاحیه پس از قرائت قرآن خانم دکتر فروغ پارسا دانشیار گروه الهیات و معارف اسلامی (علوم قرآن و حدیث) پژوهشگاه علوم انسانی و رئیس انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی ضمن خوش‌آمدگویی به تاریخچه گرایش تفسیر اجتماعی و اهمیت این گرایش تفسیری در جهان اسلام و تأثیر آن در پیدایی جنبش های مبارزه با استعمار و استبداد در خلال سده 14 هجری اشاره کردند.

دکتر پارسا ، برگزاری این همایش را در راستای برنامه راهبردی انجمن در تبیین گرایش های مختلف تفسیر قرآن اعلام کردند و از ریاست محترم دانشکده الهیات جناب آقای دکتر واعظی، آقای دکتر عبدالهادی فقهی زاده دبیر علمی همایش و خانم دکتر مرضیه محصص دبیر اجرایی همایش به طور ویژه تشکر و قدردانی نمودند.
 

 

آقای دکتر عبد الهادی فقهی‌زاده استاد گروه الهیات و معارف اسلامی (علوم قرآن و حدیث) دانشگاه  تهران و دبیر علمی همایش،  درباره موضوع و محورهای همایش و تعداد مقالات ارائه شده در این همایش گزارشی را ارائه دادند و بیان کردند: بیش از 200 مقاله به دبیرخانه همایش ارسال شد که پس از بررسی‌های کمیته علمی همایش بیش از 100 مقاله مراحل پذیرش را گذرانده است.
 

حجه الاسلام و المسلمین آقای دکتر محمد علی مهدوی‌راد استاد گروه الهیات و معارف اسلامی (علوم قرآن و حدیث) دانشگاه  تهران به عنوان سخنران کلیدی همایش سخنرانی خود را با عنوان اخلاق انسانی در عینیت جامعه ؛ تأملاتی در قرآن کریم ارائه کردند. استاد مهدوی راد در بخشی از صحبت های خود گفتند: محور بحث بنده آیه دوم سوره جمعه است: «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ»؛ قریب به اتفاق عالمان بر این باور هستند که چینش آیات در سوره، وحیانی و در پیوند با هدفی است که قرآن دارد، یعنی چینش کلمات يَتْلُو عَلَيْهِمْ به بعد حکمتی را ترسیم می‌کند که همه ۲۳ سال حرکت پیامبر(ص) را تبیین کرده است. پایان آیه مؤید این است که غیر از افرادی که در هرم بالای جامعه هستند بقیه در ضلال مبین بودند. جامعه جاهلی سطحی است و هرم بالای جامعه آن را هدایت می‌کند. قاعدتا می‌دانند چه می‌کنند یعنی پیامبر هدایت به سوی خدا را دنبال می‌کند و دشمنان وی به دنبال گمراهی و عقب‌ماندگی مردم و ارضای شهوات خودشان هستند. امام علی(ع) فرمودند که این همان عهدی است که به کرات در قرآن آمده و این عهد از انبیا گرفته شده است تا مردم را به سوی خدا هدایت و از طاغوت دور کنند.  دکتر مهدوی‌راد با اشاره به مراحل عمل پیامبر برای هدایت جامعه که در سوره جمعه بیان شده است، اظهار کرد: اولین حرکت از طرف پیامبر(ص) و طبیعتا از سوی سایر پیامبران حرکت و مرحله آیه‌ای است. همین کنش‌های موجود در خیابان، آیه است، مثلا انسان بر سر یک چهار راه قرار گرفته است و نمی‌داند چه کند. اولین کار پیامبر این بود که جهت حرکت را نشان می‌دهد و می‌گوید حرکت تو باید به سمت خدا باشد. یعنی جهت و زاویه دید باید عوض شود و این حساس‌ترین مرحله زندگی انسان است.
حرکت و مرحله بعدی تزکیه است، یعنی وقتی جهت به سمت الله شد فرد چند قدم برخواهد داشت ولی باید این حرکت عمق پیدا کند و این عمق همان تزکیه است که ریشه در توحید و معاد دارد که اثرگذار و جزء مهم‌ترین تعالیم انبیاست؛ به همین دلیل سوره‌های اعراف و هود و... بخش قابل توجهی از سرلوحه حرکت انبیا توحید و معاد است.
ایشان تأکید کردند: اگر کار برای خدا باشد مؤمنانه و نتیجه‌بخش است، وگرنه ابتر و نتیجه آن خسران خواهد بود؛ یعنی انسان سرمایه را از دست می‌دهد بدون اینکه نتیجه بگیرد. بنابراین پیامبر(ص) با نبوتش جهت را عوض کرد، ولی رها نکرد و وارد مرحله تزکیه شد؛ یعنی آنچه را در ذهن و زبان و زندگی انسان کارآمد و بهنجار است تقویت کرد. تزکیه هم می‌زداید و هم تقویت می‌کند. بدی‌ها را می‌زداید و نیکی‌ها را تقویت می‌کند. مرحله بعد دانش‌محوری است؛ یعنی یک قدم هم که می‌خواهی برداری باید بدانی به کدام سو حرکت می‌کنی؛  اگر انسان آگاهی نداشته باشد و حرکت کند سقوط می‌کند. به همین دلیل وقتی از اهل جهنم پرسیدند چرا در سقر افتادید گفتند تعقل نکردیم. خدا نقشه راه را تعیین کرده است تا انسان به سعادت برسد؛ اگر قرار است قرآن و تفسیر ما قرآن و تفسیر باشد باید به سراغ سنت برویم. حضرت علی(ع) فرمود: «استنطقوه.» پیامبر فرمود قرآن را با سنت من استنظاق کنید. ما از روایات منهج و روش کشف نکرده‌ایم تا قرآن با ما حرف بزند و زبان باز شود و از آن استفاده کنیم. وی با بیان اینکه جاهل، غوغاسالاری و صحنه‌گردانی می‌کند و پیامبر در چنین جامعه جاهلی سخن از «هل یستوی الذین یعلمون و لا یعلمون و هل یستوی الاعمی و البصیر دارد» اظهار کرد: سوره فرقان فرموده است که وقتی آیات خدا برای عبادالرحمان خوانده شود در برابر آن خشوع و خضوع دارند و به سجده می‌افتند؛ مرحوم غفاری این آیه را این‌طور تفسیر می‌کرد که عباد رحمان حتی در حرف خدا هم می‌اندیشند و تفکر و بعد قبول می‌‌کنند. وقتی این مراحل طی شد، انسان حکیم خواهد شد و حکیم یعنی حکیمانه گفتن و شنیدن و اندیشیدن و عمل کردن. بنابراین آیه بسیار عمیق و به تعبیر علامه، از غرر آیات است.
 

 پنل اول با عنوان «حکمرانی و دیدگاه‌های پیشگامان انقلاب اسلامی» با مدیریت جناب آقای دکتر جعفر نکونام استاد دانشگاه قم آغازشد. در این بخش :  آقای دکتر محمود واعظی، استاد و رئیس دانشکده الهیات دانشگاه تهران با عنوان «حکمرانی مطلوب؛ مولفه‌ها؛ دستاوردها»،   خانم دکتر فروغ پارسا، دانشیار گروه الهیات و معارف اسلامی (علوم قرآن و حدیث) پژوهشگاه علوم انسانی و رئیس انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی با عنوان «مطالعه تطور دیدگاه اندیشمندان اسلامی در رابطه با حکمرانی»، خانم دکتر نصرت نیلساز، دانشیار گروه الهیات و معارف اسلامی (علوم قرآن و حدیث) دانشگاه تربیت مدرس با عنوان «نسبت وحدت اسلامی با تمدن نوین اسلامی از منظر رهبری با تاکید بر مبانی قرآنی» سخنرانی کردند.
 پنل دوم با عنوان »یکپارچگی جهان اسلام و ظرفیت‌های تفسیر اجتماعی» با مدیریت خانم دکتر نصرت نیلساز  شامل چند سخنرانی بود.  

 حجه الاسلام و المسلمین آقای دکتر حمید شهریاری، دبیر کل مجمع تقریب مذاهب اسلامی در بحثی با عنوان«اتحادیه کشورهای اسلامی و تفسیر اجتماعی قرآن کریم» گفتند: امروز وضعیت ما طوری است که باید به تفاسیر اجتماعی قرآن بپردازیم تا زمینه‌ساز تمدن نوین اسلامی باشد؛ یعنی این بحث تفننی نیست و ضروری است. ایشان با اشاره به دو مفهوم امت _ امامت و دولت _ ملت که دومی در فلسفه سیاسی غرب جریان دارد و بعد از جنگ جهانی دوم شاهد تثبیت آن هستیم، اظهار کرد: از منظر اسلام هر چیزی باید بر مفهوم امت شکل بگیرد و اگر ما مفهوم امت را بپذیریم، نیازمند یک راهبر هستیم که تعبیر قرآن از آن خلافت و امام است و در نگاه شیعه، خلیفه انبیاء و بعد ائمه اطهار سپس  ولایت فقیه در تداوم امامت و خلافت مطرح است. بنابراین اگر قرآن بر امت _ امامت تأکید می‌کند باید آن را چگونه بر جریان دولت ملت که جدید است تطبیق دهیم و این ملت ـ دولتها چگونه با تعبیر قرآن، که امت واحد را مطرح می‌کند، همخوانی دارند و با مفهوم دولت ملت می‌توان تمدن‌سازی کرد؟
دکتر شهریاری با بیان اینکه مفهوم اتحادیه کشورهای اسلامی می‌تواند مفهوم امت را بازسازی و آن را به دولت ملت پیوند بزند، بیان کردند: در دنیا اتحادیه‌های مختلفی مانند اتحادیه جماهیر شوروی و ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا وجود داشته است که می‌‌توان از تجربه آنها استفاده کرد بنابراین در این مقاله‌ سعی کرده‌ام اهداف، سیاست‌ها و ساختارهای این اتحادیه را بیان و مدل جدیدی را برای فلسفه سیاسی تمدن نوین اسلامی ارائه دهم. باعتقاد شهریاری؛  
  جهان اسلام متشکل از کشورهایی چون ایران، ترکیه و عربستان و قطر و ... با مدل مختلف حکومتداری هستند. منظور ما از وحدت ایجاد مدلی شبیه به اتحادیه اروپا تعریف است .  قصد ما این است که اتحادیه درست کنیم که هر کشوری نظام خودش را داشته باشد، ولی اهداف مشترکی تعریف و اتحادیه کشورهای اسلامی ایجاد شود و نظریه امت امامت حامی ماست. البته اصرار نداریم که مدل حکومت ما در همه جا پذیرفته شود.
 
 
 
در ادامه پنل دوم آقای مولوی اسحاق مدنی، رئیس شورای عالی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی با عنوان «تفسیر اجتماعی قرآن کریم توسط اهل سنت در دوران معاصر»،  پرفسور عبدالرحیم قدوایی، استاد دانشگاه علیگر هندوستان با عنوان «وحدت اسلامی در تفسیر عبدالماجد دریابادی» و خانم دکتر ایمان الرجیبیه، استادیار دانشگاه سلطان قابوس عمان با عنوان «جهود الشیخ احمد بن حمد الخلیلی فی الدعوه إلی وحده الامه الاسلامیه» سخنرانی خود را ارائه دادند.

 پنل سوم با عنوان «زن و مسئولیت اجتماعی در تفاسیر معاصر»  برگزار شد. در این قسمت ، خانم دکتر مریم صانع‌پور، استادیار بازنشسته پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با عنوان «عقلانیت زنانه در قرآن« و سپس خانم دکتر ملیحه صدر (فرزند امام موسی صدر)، مدیر موسسه اسیل (لبنان)، با عنوان «امام موسی صدر و جایگاه زن در اجتماع» سخنرانی خویش را ارائه کردند.

عنوان پنل چهارم،  «دین و کارآمدی در تفاسیر اجتماعی» بود . در این بخش؛  خانم دکتر معصومه ریعان، عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با عنوان «دغدغه دینداری در جهان معاصر»، حجه الاسلام و المسلمین آقای دکتر حامد معرفت، مدیر موسسه تمهید قم با عنوان «مبانی استنباط آموزه‌های اجتماعی از قرآن در نگاه آیه الله معرفت (ره)»، آقای علی باقری‌فر، با عنوان «دین و مساله کار آمدی (با رویکرد دین در خدمت انسان‌ها)؛ ادله، ثمرات، چالش‌ها«، آقای دکتر محسن قاسم‌پور، استاد گروه الهیات و معارف اسلامی (علوم قرآن و حدیث) دانشگاه علامه طباطبایی با عنوان «جایگاه و اهمیت مسائل اجتماعی در قرآن از منظر علامه طباطبایی»، آقای دکتر قاسم درزی، استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی (علوم قرآن و حدیث) دانشگاه شهید بهشتی با عنوان «نسخ و مساله کار آمدی دین» ؛ سخنرانی خود را ارائه دادند.
در پایان آقای دکتر عبدالهادی فقهی زاده دبیر علمی همایش ، ضمن جمع بندی مباحث مطرح شده در فرصت های صیح و بعد از ظهر از همه دست اندکاران برگزاری همایش بویژه ریاست و معاونت های مختلف دانشکده الهیات و نیز سرکار خانم دکتر محصص دبیر محترم اجرایی همایش تشکر و قدردانی کردند.
این همایش از ساعت 9 صبح تا حدود 4 بعد از ظهر ادامه داشت و در حاشیه همایش ، گزارشگران شبکه های مختلف سیمای جمهوری اسلامی ایران از استادان و مقامات حاضر در همایش مصاحبه هایی انجام دادند.